Sytuacja Polityczna Rządy Prawa I Przestrzeganie Praw Człowieka W Krajach Transformacji W Latach 2003-2004 ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Rozdział II
SYTUACJA POLITYCZNA, RZĄDY
PRAWA I PRZESTRZEGANIE PRAW
CZŁOWIEKA W KRAJACH
TRANSFORMACJI W LATACH 2003-2004
Andrzej Rzepliński
Magda Kmak
Karolina Oponowicz
1
STRESZCZENIE
Grupa państw transformujących się była bardzo niejednorodna pod względem sytuacji
politycznej i postępu reform demokratycznych. Osiem państw Europy Środkowej, po długim
okresie niezbędnych dostosowań, uzyskało w 2004 roku pełne członkostwo w Unii
Europejskiej, a cztery spośród nich uzyskały również członkostwo Sojuszu
Północnoatlantyckim. W ten sposób ta grupa państw na trwałe zintegrowała się politycznie
i ekonomicznie z Zachodem, kończąc w sposób definitywny sztuczny podział geopolityczny
spowodowany układami w Jałcie i następstwami drugiej wojny światowej. W krajach tych, z
nielicznymi wyjątkami, przestrzegane są generalnie standardy praworządności i
respektowane prawa człowieka.
Druga grupa obejmuje siedem państw bałkańskich, znajdujących się na różnych etapach
zaawansowania reform demokratycznych i integracji ze strukturami euroatlantyckimi. W
wielu państwach stan przestrzegania prawa i praw człowieka pozostawia jeszcze sporo do
życzenia. Grupa ta jest bardziej zróżnicowana, ale cechą wspólną jest ustabilizowana
sytuacja polityczna, dominacja systemu parlamentarno-gabinetowego, stała poprawa stanu
praworządności i konsekwentne dążenie do integracji z Europą Zachodnią. Najbardziej
zaawansowane spośród nich (Bułgaria i Rumunia) uzyskały w 2004 roku członkostwo w
NATO, i wraz z Chorwacją mogą liczyć na uzyskanie członkostwa w UE w perspektywie
trzech lat.
Trzecia grupa obejmuje państwa obszaru byłego Związku Radzieckiego, zrzeszone we
Wspólnocie Niepodległych Państw. W państwach tych dominuje prezydencki system
rządów, występują liczne naruszenia standardów demokracji, praworządności i praw
człowieka, a w wielu z nich utrzymuje się niestabilna sytuacja polityczna.
Lata 2003-2004 przypieczętowały nowy podział polityczny w Europie – państwa Europy
Środkowo-Wschodniej, które przyjęły rozwiązania ustrojowe wzorowane na rozwiązaniach
dominujących w państwach zachodnich, konsekwentnie zmierzają do pełnej integracji
polityczno-gospodarczej z Zachodem, podczas gdy kraje WNP idą własną drogą reform
ograniczonych i cząstkowych, stosując odrębne rozwiązania ustrojowe i poszukując form
integracji polityczno-ekonomicznej ograniczonej do obszaru post-radzieckiego.
2.1. WSTĘP
Grupa dwudziestu siedmiu państw przechodzących proces transformacji do demokracji i gospodarki
rynkowej daje się wyraźnie podzielić – z punktu widzenia tematu raportu – na trzy kategorie. Do
pierwszej należą państwa, które trwale dołączyły albo dołączą w ciągu najbliższych trzech lat do
zachodnioeuropejskiego obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (Deklaracja Rady
Europejskiej, Turku, 1999 oraz art. 3.2 Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy). Grupę tę
tworzy 8 państw (Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowenia, Słowacja i Węgry), a za trzy lata
najpewniej dołączą jeszcze Bułgaria, Chorwacja i Rumunia. Przynależność do Unii lub proces
akcesyjny wymagają utrwalenia cywilizowanych reguł życia publicznego. Unia stanowi też narzędzie
aktywnego wspomagania nowych członków w ich pracy na rzecz wolności,
bezpieczeństwa i
sprawiedliwości. Wszystkie te kraje z wyjątkiem Chorwacji są ponadto członkami NATO. Państwom
tym nieobce są wciąż niejasne powiązania między polityką, a biznesem. Mają z reguły mało stabilną
strukturę partyjną i zdarzają się w nich poważne incydenty naruszeń praw człowieka. Jednak w
każdym z tych państw istnieje niewątpliwa wola polityczna utrwalenia rządów prawa, a ignorowanie
2
praw podstawowych w żadnym z nich nie stanowi nawet fragmentu polityki władz. We wszystkich
tych państwach wybory parlamentarne i samorządowe są wolne, a proces przekazywania władzy w
ręce zwycięskich ugrupowań niezakłócony.
Do drugiej grupy należą państwa, które w ostatnim roku poczyniły pewne postępy na drodze do
demokracji, rządów prawa i poszanowania praw człowieka (Gruzja, Serbia i Czarnogóra, Macedonia)
lub notują względną stabilizację na dość niskim (Rosja, Mołdowa, Albania, Ukraina, Armenia) lub
bardzo niskim poziomie (Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan).
W państwach należących do trzeciej grupy (Uzbekistan, Tadżykistan, Turkmenistan) obserwujemy
niestety cofanie się do czasów przed transformacją ustrojową. W krajach tych rządzi w mniejszym
stopniu prawo, a w większym wola prezydentów i ich zaplecze polityczno-policyjne. W najbardziej
skrajnej formie rządy autorytarne występują w Turkmenistanie.
W państwach należących do WNP, efektem kilkudziesięciu lat reżimu sowieckiego, obejmującego
okresy krwawych represji przeplatanych okresami koegzystencji poddanych i władzy, jest brak
jakichkolwiek tradycji społeczeństwa obywatelskiego oraz słabe dążenia demokratyczne. Opozycja
jest silnie represjonowana, a nierzadko wewnętrznie podzielona i gwałtownie skłócona. Kultura
polityczna odziedziczona po ZSRR nie może stanowić podstawy do budowy systemu
demokratycznego czy struktur społeczeństwa obywatelskiego. Etyka życia publicznego niemal nie
istnieje.
Kryzys gospodarczy potęguje stan demoralizacji społeczeństwa. Nie istnieje szacunek dla państwa,
prawa, zanika poczucia odpowiedzialności za losy zbiorowości i lojalności wobec współobywateli.
Brak jest osobistej odpowiedzialności za własny los (odpowiada państwo) i za własne zachowania
(dzięki nepotycznym układom i/lub korupcji). Powoduje to, że zwyciężają interesy partykularne,
kwitnie korupcja, a rządzący mają kontakty z grupami przestępczymi. Trudną sytuację komplikują
jeszcze dodatkowo istniejące na obszarze WNP konflikty etniczne i terytorialne, często indukowane
w ramach polityki narodowościowej dawnego reżimu. Wydarzenia ostatnich kilkunastu miesięcy
pozwalają jednak sądzić, że Rosja zaczyna dostrzegać, że budowanie siły WNP można osiągnąć
wpierając rozwój gospodarczy krajów Wspólnoty i ich stabilność polityczną, nawet jeśli odbywa się
to kosztem pełnej lojalności wobec Moskwy.
2.2. KRAJE BAŁTYCKIE: ESTONIA, LITWA I ŁOTWA
Przez ostatnie 10 lat Estonia, Litwa i Łotwa zmierzały ku realizacji dwóch celów – przystąpienie do
NATO i do Unii Europejskiej. W 2004 r osiągnęły oba cele. 29 marca 2004 r. państwa te zostały
członkami NATO, a 1 maja 2004 r. Litwa, Łotwa i Estonia znalazły się w grupie dziesięciu państw,
które stały się członkami Unii Europejskiej. Członkostwo w Unii Europejskiej ma strategiczne
znaczenie dla wszystkich dziesięciu nowych członków Unii, jednak w przypadku Państw Bałtyckich
ma ono znaczenie szczególne. Dokonały tego jako jedyne kraje post-sowieckie, zostawiając daleko za
sobą resztę krajów byłego Związku Radzieckiego.
2.2.1. Sytuacja polityczna
Kraje bałtyckie są państwami demokracji parlamentarnej. W każdym z tych krajów głową państwa
jest prezydent, a szefem rządu jako władzy wykonawczej premier. Władza ustawodawcza należy do
parlamentu, który ma kompetencje kontrolowania rządu.
Prezydentem Estonii jest Arnold Ruutel. W marcu 2003 r. odbyły się w tym kraju wybory
parlamentarne, które wygrała pro-biznesowa partia Unia dla Republiki Res Publica. Partia ta wraz z
3
centroprawicową Partią Reformacyjną i centrolewicową Unią Ludową utworzyły rząd, na czele
którego stanął Juhan Parts, przewodniczący Res Publica. Prezydentem Łotwy jest Vaira Vike-
Freiberga. Po ustąpieniu na początku 2004 r. Einarsa Repse premierem został Indulis Emsis,
pierwszy w Europie premier wywodzący się z partii Zielonych. Rząd tworzą Zieloni i Unia
Farmerów/Rolników (Farmers Union). Na Litwie, po ustąpieniu prezydenta Rolandasa Paksasa,
obowiązki pełnił marszałek Sejmu Arturas Paulauskas. Po wyborach 30 czerwca 2004 prezydentem
został zaprzysiężony Valdas Adamkus, polityk prozachodni. Pokonał on w drugiej turze prorosyjską
byłą agendkę KGB, Kazimierę Punskiene. Premierem jest Algirdas Brazauskas, były prezydent
Litwy, socjaldemokrata, ostatni komunistyczny przywódca tego kraju.
Ramka 2.1.
Pierwszy przypadek procedury
impeachment
w Europie: Rolandas Paksas
Problem korupcji na Litwie widoczny jest poprzez wydarzenia związane ze skandalem
dotyczącym byłego prezydenta tego kraju Rolandasa Paksasa. W tej sprawie po raz pierwszy
w Europie skutecznie zastosowano procedurę
impeachment.
Według powołanej specjalnie
w celu zbadania sprawy komisji śledczej prezydent swoimi działaniami złamał przysięgę
prezydencką i naruszył konstytucję. Prezydent został oskarżony o kontakty z rosyjskim
światem przestępczym. Kampania prezydencka była finansowana przez rosyjskiego
biznesmena Jurija Borysowa, któremu prezydent specjalnym dekretem nadał obywatelstwo
litewskie. Komisja badająca sprawę stwierdziła również, że prezydent nie zachował
tajemnicy państwowej i swoim działaniem naruszył interesy państwa. 31 marca 2004 r. Sąd
Konstytucyjny orzekł, że prezydent kilkakrotnie rażąco złamał konstytucję, co stało się
podstawą do przeprowadzenia procedury
impeachment
. Sąd potwierdził, iż były prezydent
złamał konstytucję nadając obywatelstwo litewskie Jurijowi Borisowowi, jako nagrodę za
finansowanie kampanii wyborczej, nie zapewnił ochrony tajemnic państwowych, informując
Borisowa, że jest podsłuchiwany przez służby specjalne, oraz nadużył władzy poprzez
udzielanie niezgodnych z prawem poleceń swoim podwładnym
1
. Prezydent został odwołany
przez parlament w procedurze
impeachment
w kwietniu 2004 r. Zapowiedział jednak, że
będzie ubiegał się o urząd prezydenta w przedterminowych wyborach. Równocześnie w
całej Litwie protestowali zwolennicy Paksasa oskarżając elity władzy i dziennikarzy o chęć
usunięcia walczącego ze skorumpowaną władzą. Czwartego maja 2004 r. litewski Sejm w
trybie nadzwyczajnym wprowadził poprawkę do ustawy o wyborach prezydenta, która
zabrania osobom usuniętym z urzędów państwowych w drodze
impeachment
ubiegania się
o urząd prezydenta przez pięć lat. Ponieważ konstytucja Litwy nie zawiera bezpośredniego
przepisu zabraniającego zdymisjonowanemu prezydentowi ponownie ubiegać się o
najwyższy urząd państwa, dlatego poprawka ta została zaskarżona przez zwolenników
Paksasa do Sądu Konstytucyjnego, który uznał ustawę za zgodną z konstytucją
2
.
Kraje bałtyckie przeprowadziły reformy gospodarcze i przestawiły swoją gospodarkę na rynkową.
Najgłębiej i z najlepszym rezultatem – patrząc na jakość życia mieszkańców, reformy te
przeprowadziła Estonia
3
i nie tylko w porównaniu do dwóch pozostałych państw bałtyckich, ale i w
stosunku do pozostałych państw nowych demokracji.
Obywatele krajów bałtyckich byli podzieleni w kwestii przystąpienia do Unii Europejskiej. Nastąpiła
polaryzacja społeczeństwa na wygranych i przegranych w wyniku transformacji. Zwolennicy
1
Rzeczpospolita z 1 kwietnia 2004 r. A7
2
Rzeczpospolita z 5 maja 2004 r. A7 i z 22 maja 2004 r. A4; „Gazeta Wyborcza” nr 104 z 05/05/2004, s. 8’ „Gazeta
Wyborcza” nr 122 z 26/05/2004, s. 9.
3
Zob.: UNDP – Human Development Report 2004. Cultural Liberty in Today’s Diverse World. New York July
4
integracji skupiali się w stolicach, natomiast na prowincji przeważał sceptycyzm. Mieszkańcy krajów
bałtyckich zbyt cenią sobie jeszcze świeżo odzyskaną niepodległość, aby nie bali się nowej zależności
od Brukseli, nawet, gdy nie ma ona żadnego porównania z zależnością od komunistycznej Moskwy.
Największy stopień poparcia dla integracji występuje na Litwie, natomiast na Łotwie i zwłaszcza w
Estonii stopień poparcia był niższy.
2.2.2. Konflikty narodowościowe
Estonia i Łotwa to kraje praktycznie binacjonalne – znaczna część mieszkańców, to osoby
rosyjskojęzyczne, przede wszystkim Rosjanie. W Estonii 40 proc. mieszkańców to etniczni Rosjanie,
a na Łotwie Rosjanie stanowią około 35 proc. liczby ludności. Mieszkańcy rosyjskojęzyczni nie tylko
językowo, ale i kulturowo, a często także rodzinnie, są powiązani i zorientowani w znacznej części na
Rosję. Wielu z nich nie ma obywatelstwa kraju osiedlenia i w dającej się przewidzieć perspektywie nie
uzyskają go, z racji braku lub zbyt słabej znajomości języka państwowego (estońskiego lub
łotewskiego). Tymczasem władze i prawo tych państw traktują to jako minimalny warunek konieczny
do nadania obywatelstwa. Pod tym względem skala problemu na Litwie różni się od pozostałych
dwóch krajów – tutaj osoby należące do mniejszości narodowych stanowią ok. jedynie 16 proc.
społeczeństwa i tworzą nie jedną, a co najmniej dwie grupy mniejszości etnicznych (Rosjanie i
Polacy).
W Łotwie nastąpiła etnicznie i regionalnie uwarunkowana polaryzacja polityczna i ekonomiczna
społeczeństwa na dwie społeczności – rdzenną łotewską i rosyjskojęzyczną. Litwa jest ciągle
państwem rolniczym z dużym bezrobociem i najniższymi standardami życia na wsi. Tutaj również
nastąpiła polaryzacja społeczeństwa i wzrost nastrojów anty-zachodnich i eurosceptycznych
4
. W obu
krajach przepisy prawne wymagają od osób pracujących w sektorze usług publicznych znajomości
języków państwowych. Mimo, że władze tych krajów wdrażają różne programy integracyjne, osoby
nie znające języków narodowych (głównie Rosjanie) mają trudności z integracją w społeczeństwie.
Problemem pozostaje również brak udziału przedstawicieli mniejszości w przygotowywaniu reform
ich dotyczących. Organizacje międzynarodowe wyrażają zaniepokojenie brakiem zainteresowania
władz tych krajów wspieraniem języków mniejszości i kultury mniejszości, w szczególności wskazują
na brak edukacji w językach narodowych. Kwestia ta jest powodem, dla którego Łotwa do dnia
dzisiejszego nie ratyfikowała Konwencji Ramowej Rady Europy o Ochronie Mniejszości
Narodowych
5
. Dużą liczbę mieszkańców tych krajów stanowią bezpaństwowcy – osoby rosyjskiego
pochodzenia, które nie zdołały nabyć obywatelstwa. Związane jest to z długą procedurą i
koniecznością zdania egzaminów z języka. Na Litwie nie ma tak restrykcyjnego prawa dotyczącego
znajomości języka litewskiego jak w pozostałych Państwach Bałtyckich i łatwiej jest osobom, które
nie zdały odpowiednich egzaminów otrzymać posadę w sektorze usług publicznych
6
. W krajach
bałtyckich zdarzają się również przypadki dyskryminacji Romów oraz problemy związanych z
integracją tych grup ludności, ich wysokim bezrobociem i niedostosowaniem społecznym.
4
Lithuania: A Fragile Democracy on the Road West, Virgis Valentinavicius, East European Constitutional Review,
Fall 2002/Winter 2003.
5
Human Rights in the OSCE Region: Europe, Central Asia, and North America. Report 2004 (Events of 2003).
Iinternational Helsinki Federation for Human Rights. Vienna 2004. Raport dostepny także w internecie: www.ihf-
hr.org. Dalej jako: IHF 2004 Report.
6
Raport Departamentu Stanu USA na temat przestrzegania praw człowieka w państwa świata. Dalej: Raport
Departamentu Stanu.
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]