system emerytalny-[ www.potrzebujegotowki.pl ], Ściągi i wypracowania
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Adam Matusik
Polski system emerytalny
1.
Rola systemu zabezpieczenia emerytalnego w konstrukcji państwa.
Zabezpieczenie emerytalne jest jedną z form zabezpieczenia społecznego.
Z finansowego punktu widzenia jest ono najważniejszą jego formą – na świadczenie
emerytalne przeznacza się środki dużo większe niż na inne typy ryzyka, takie jak
zabezpieczenia chorobowe, przed śmiercią, rentowe, przed wypadkami przy pracy, przed
bezrobociem czy becikowe, które można określić zabezpieczeniem
na
wypadek
macierzyństwa.
Zabezpieczenie emerytalne, inaczej zabezpieczenie przed starością, jest naturalną
potrzebą każdego człowieka obawiającego się o swój byt w podeszłym wieku, kiedy nie
będzie już w stanie pracować. Przez długi okres w historii świata funkcje zabezpieczenia
przed niedostatkiem w okresie starości pełniła rodzina – dzieci opiekowały się rodzicami pod
koniec ich życia. Obecnie, w dobie rodzin nuklearnych i epoki globalizacji (migracje), dzieci
pełnią tą funkcje jedynie sporadycznie i w ograniczonym zakresie. Jest to jeden z powodów
dla którego współcześnie w okresie swojej aktywności zawodowej członkowie społeczności
odkładają pewną częśc swojego dochodu (a dokładnie przekazują państwu na podstawie
ustawowego obowiązku) w celu uzyskania uprawnienia do otrzymania świadczenia - tak
zwanej emerytury - czyli określonej kwoty od państwa, wypłacanej comiesięcznie po
zakończeniu przez obywatela aktywności zawodowej (w przypadku typowego systemu
ubezpieczeń społecznych, możliwy jest również system zaopatrzeniowy – prawo do
uzyskania emerytury od państwa lub system prywatnych planów emerytalnych). Pojęcie
emerytury można za „Leksykonem polityki społecznej” zdefiniować jako „świadczenie
długookresowe przysługujące dożywotnio osobie, która przekroczyła określoną granicę
wieku.”
1
Państwo uznając zabezpieczenie na starość za cel ogólnospołeczny, w duchu solidarności
pokoleniowej tworzy powszechny obowiązek emerytalny, z reguły obciążając swych
obywateli kosztami przymusowych ubezpieczeń. Potrzeba powstania państwowego systemu
emerytalnego łączy się również z rozwojem demokracji, która umożliwiła społeczeństwu
artykulację swych potrzeb, a polityków postawiła przed koniecznością zabiegania o elektorat.
W ten sposób państwo zmniejszało również wpływy związków zawodowych.
Genezy ubezpieczeń społecznych można się doszukiwać na przestrzeni wieków we
wszelkich zoorganizowanych formach wzajemnej pomocy, często prowadzonej przez lokalną
społeczność lub Kościół. Przez długi czas miały one wymiar regionalny, funkcjonowały na
zasadzie dobrowolnej i ich rola w życiu społeczeństwa, jako całości była marginalna.
Prekursorem przejmowania odpowiedzialności za zabezpieczenie emerytalne przez
państwo był Otto von Bismarck, który wprowadził je w latach 80. XIX wieku w Cesarstwie
Niemieckim, jako pierwszy nadając im rangę obowiązku obywatela. Ubezpieczenia
Bismarcka od początku oparte były na współpłatności pracodawcy i pracownika. System ten
nie upowszechnił się od razu – na przykład międzywojenny system angielsko-skandynawski
oparty był na rozbudowanej opiece społecznej. Koncepcja powszechnych, państwowych
ubezpieczeń emerytalnych stała się popularna dopiero po II wojnie światowej. W Polsce
ustawę o ubezpieczeniu społecznym uchwalono już w 1933 roku (obowiązek
ubezpieczeniowy obejmował jednak tylko część polskiego społeczeństwa).
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku w art. 67 ust. 1 stwierdza,
że „
obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze
względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego
”. Państwo
polskie jest również zobowiązane na mocy Konstytucji do zapewnienia szczególnej opieki
zdrowotnej m.in „osobom niepełnosprawnym i w podeszłym wieku” (art. 68 ust. 3
Konstytucji RP). Szczegółowe zapisy na temat pomocy państwa w zakresie zabezpiecenia
społecznego i opieki zdrowotnej regulują ustawy i rozporządzenia.
1
Rysz-Kowalczyk B. (red.) – „Leksykon polityki społecznej”, Instytut Polityki Społecznej UW, Oficyna
Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa, 2002, str. 47
Prawo do zabezpieczenia emerytalnego chronią również zapisy prawa europejskiego –
między innymi uchwalona przez Wspólnoty Europejskie Karcie Podstawowych Praw
Socjalnych Pracobiorców z 1989 roku (nazywaną również Kartą Socjalną WE), do której
przestrzegania zobowiązana jest również Polska, zapisano, że każda osoba po przejsciu na
emeryturę powinna dysponować środkami zapewniającymi odpowiedni poziom życia oraz, że
każda osoba, która po osiągnięciu wieku emerytalnego nie ma uprawnień emerytalnych lub
nie dysponuje innymi środkami utrzymania, powinna korzystać z zapomóg, świadczeń
pomocy społecznej i rzeczowych w przypadku choroby, odpowiednich do potrzeb.
2
Podobne
zapisy znaleźć można również w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 102 z
1952 roku mówiącej o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego oraz Zrewidowanej
Europejskiej Karcie Społecznej z 1996 roku, obu ratyfikowanych przez Polskę.
2.
Procesy demograficzne – wpływ starzenia się ludności na system emerytalny
państw. Sytuacja Polski.
Do niedawna problematyka systemów emerytalnych pozostawała na całym świecie na
marginesie politycznych dyskusji, podobnie było w Polsce. Sytuacja radykalnie zmieniła się
w latach 90. XX wieku na skutek załamania się w większości krajów dotychczasowego,
dominującego modelu finansowania emerytur. Głównym powodem był proces starzenia się
społeczeństw będący następstwem postępujących zmian demograficznych.
W chwili obecnej starzenie się populacji jest zjawiskiem globalnym, najszybciej
przebiegającym w państwach wysoko rozwiniętych, ale także na przykład w niektórych
państwach byłej Wspólnoty Niepodległych Państw, jak Ukraina czy Rosja.
W Unii Europejskiej problem ten dotyczy praktycznie wszystkich państw (z nielicznymi
wyjątkami, gdzie proces ten jest wolniejszy jak Irlandia – czynniki kulturowo-religijne oraz
Fracja – aktywna polityka rodzinna). Wśród państw wysoko rozwiniętych wyższymi
wskaźnikami mogą się pochwalić np.: Norwegia i Stany Zjednoczone. Starzenie się
społeczeństwa objawia się wzrostem procentowym w populacji osób w wieku emerytalnym.
Głównymi powodami na całym świecie tego zjawiska są spadek dzietności kobiet i
2
Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorców w krajach Wspólnoty Europejskiej, art. 24-25.
wydłużanie się przeciętnego dalszego trwania życia. W efekcie zmian demograficznych
większość powszechnych systemów emerytalnych znalazła się na ścieżce prowadzącej do
załamania finansowego, a wysokość emerytur nagle stała się wiodącym tematem rozmów
polityków i ekonomistów.
W Polsce proces ten postępuje od dłuższego czasu w sposób charakterystyczny dla
większości krajów zachodniego kręgu cywilizacyjnego. Zgodnie z danymi GUS w 1988 roku
wskaźnik dzietności wynosił 2,13, a liczba urodzeń żywych wynosiła 589,9 tys., w 2002 roku
wskaźniki te spadły drastycznie odpowiednio do 1,25 i 353,8 tys.
3
. Obecnie jesteśmy
świadkami niewielkiego ich wzrostu - w rekordowym od 13 lat 2009 roku, wyniosły one
1,398 i 417,6 tys.
4
Nadal nie wystarcza to jednak to zachowania zastępowalności pokoleń,
którą według demografów zapewnia wskaźnik dzietności na poziomie 2,1. Według GUS w
2030 roku będzie nas zaledwie 35,7 mln
5
(spadek o 2,5 mln wobec stanu obecnego).
Na tle innych państw obszaru cywilizacji zachodniej jesteśmy jednak społeczeństwem
stosunkowo młodym. Według S.Klonowicza, jeśli odsetek osób starszych (powyżej 65 roku
życia) nie przekracza 4%, państwo jest młode demograficznie, od 4% do 6,9% - znajduje się
we wczesnej fazie przejściowej do starości, poziom od 7% do 9,9% charakteryzuje późną fazę
przejściową, 10-12,9% oznacza właściwą starość, natomiast poziom ponad 13%, to
zaawansowana starość demograficzna.
6
W większość państw Unii Europejskiej współczynnik
ten w chwili obecnej wynosi aż 15-17%
7
, w Polsce liczona w ten sposób stopa starości
demograficznej kształtuje się na poziomie 13,5%. Dodatkowo szybko rośnie liczba osób w
wieku sędziwym (80 i więcej lat) – w 2008 roku było ich już 3,1%. W 2000 roku ten
wskaźnik wynosił tylko 2%.
8
Starzenie się społeczeństwa ma wiele następstw. Wynikają one z biologicznych,
socjologicznych i psychicznych cech starości. Starość ma duży wpływ na życie człowieka,
jego możliwości fizyczne i umysłowe, kształtuje potrzeby w zakresie warunków bytu
(wyżywienia, mieszkania, opieki lekarskiej, wypoczynku). Starość demograficzna ludności
3
Za: Narodowy Spis Powszechny z 2002 r.
4
Za: Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa, 2010.
5
Prognoza GUS 2003. I.Kotowska „Proces starzenia się ludności Polski do 2030 r.” W: Wójcicka I. (red.)
„Później na emeryturę?”, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk, 2004, str. 23.
6
Klonowicz S. – „Oblicza starości”, Warszawa, 1979, str. 66.
7
Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2009, GUS, Warszawa, 2009
8
Mały Rocznik Statystyczny 2009, GUS, Warszawa, 2009, tabl. 4 (63), str. 116.
powoduje wzrost obciążeń budżetu państwa różnymi formami emerytur i rent, zwiększa
zapotrzebowanie na miejsca w domach opieki społecznej i usługi dla ludzi starszych, w
Polsce słabo rozwinięte.
9
Pojawia się miejsce na interwencję państwową w przypadku osób
starszych, których nie stać na kupno usług po cenie rynkowej. Starzenie sie społeczeństwa
zwiększa również koszty, które ponosi państwo w związku z nakładami na pomoc społeczną i
system
ochrony
zdrowia. Dynamiczne zwiększanie się odsetka ludzi starszych w
społeczeństwie sprawia, że państwo nie może uchylać się od zaangażowania się w
rozwiązanie problemu demograficznego, przenosząc na przykład odpowiedzialność na
rodzinę i organizacje pozarządowe, gdyż samo bedzie musiało ponieść większość jego
kosztów.
W Polsce panuje dość powszechna opinia o ubóstwie osób w wieku emerytalnym. Z
powodu zróżnicowania świadczeń zależnie od wcześniej wykonywanej pracy nie można
mówić o powszechnym ubóstwie emerytów, średnie świadczenie jednak pozostaje niskie.
Średnia emerytura w Polsce wynosiła w marcu 2010 roku 1698 zł brutto. Nie jest to jednak
wartość pozwalajaca w pełni zrozumieć sytuację emerytów w Polsce. Z powodu zawyżania
statystyki przez niektóre grupy zawodowe, faktycznie świadczenie dla większości osób jest
mniejsze. W tym samym czasie średnia pensja wynosiła niecałe 3300 zł brutto.
10
Osoby w wieku emerytalnym dodatkowo z reguły mają bardzo ograniczone możliwości
zwiększenia swojego dochodu poprzez dodatkową pracę oraz narażone są na dodatkowe
wydatki związane z pogarszającym się stanem zdrowia. Wydajny system emerytalny staję się
dla państwa niezbędny w zmaganiach z kwestią starości.
Obecnie kwestia starzenia się społeczeństw jest jedną z największych bolączek krajów
rozwiniętych i proces ten narasta również w krajach aspirujących do tego miana, czyli
również w Polsce.
3.
Polityka zabezpieczenia emerytalnego w Polsce – reforma 1999 roku.
9
Patrz: W.Turniowiecki „Polityka rodzinna” str. 178, W: Gabryszak R., Magierka D. (red.) – „Wprowadzenie
do polityki społecznej”, Difin, Warszawa, 2009.
10
Dane za: strona internetowa GUS.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]