Syndrom wypalenia zawodowego, Administracja
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
1 6 6
STRES, MOBBING I WYPALENIE ZAWODOWE
Przeciążenie
emocjonalne
uskarża się na niewielkie możliwości wywierania wpływu na istniejącą
sytuację i sądzi, że swoją pracą nie jest w stanie dużo zdziałać. Wielu
policjantów na skutek przeżyć w życiu zawodowym obojętnieje na
krzywdę ludzką. 17% policjantów z dużych miast wlecze się na służbę
bez najmniejszej motywacji do działania – ma poczucie wypalenia za−
wodowego.
Do zmiany osobowości człowieka może się również przyczynić wy−
konywany przez niego zawód. Pewien amerykański policjant powie−
dział na przykład: „Zmieniamy się, gdy zostajemy policjantami – staje−
my się brutalni, twardzi i cyniczni. Trzeba nauczyć się być takim, by
przeżyć w tym zawodzie. A czasami zachowujemy się tak przez cały
czas, nawet wobec własnej żony i dzieci. Ale to jest coś, co trzeba ro−
bić, bo gdyby człowiek zaczął podchodzić emocjonalnie do wszystkie−
go, co spotyka go w tym zawodzie, to szybko znalazłby się w wariatko−
wie” (Maslach, Jackson, 1979).
Poza zwykłymi obciążeniami fizycznymi na zajmowanym stanowi−
sku pracy (np. w pracy zmianowej) istnieją więc także obciążenia psy−
chiczne, zwłaszcza w grupach zawodowych, które spędzają dużo czasu
w ścisłych relacjach międzyludzkich z innymi i wciąż są przy tym nara−
żone na przeżywanie konfliktów, frustracji i stresu. Wśród przedstawi−
cieli takich grup zawodowych, jak na przykład policjanci, pracownicy
socjalni, lekarze, terapeuci, ale również gospodynie domowe i matki,
często mamy do czynienia z poczuciem wypalenia zawodowego, z tak
zwanym syndromem wypalenia zawodowego (Füllgrabe, 1982). Abs−
trahując od grup podwyższonego ryzyka, presja zmian, która wciąż się
nasila w świecie zawodowym i dotyka niemal wszystkich zawodów,
może wywoływać w każdym człowieku uczucie przeciążenia pracą.
Zielke i Leidig (2003) słusznie wskazują na wpływ stresorów związa−
nych z permanentnymi zmianami w świecie zawodowym i ich poten−
cjalne skutki zdrowotne.
Zawody
podwyższonego
ryzyka
Czym jest syndrom wypalenia zawodowego?
Definicje
W literaturze pojęcie wypalenia nie jest stosowane jednoznacznie.
W angielskim języku potocznym oznacza mniej więcej: jestem wyczer−
pany i nie mogę nic więcej zrobić lub dać.
Freudenberger i North (2002), którzy jako jedni z pierwszych ame−
rykańskich psychoanalityków zajęli się problemem wypalenia w zawo−
dach społecznych, definiują syndrom wypalenia zawodowego jako
SYNDROM WYPALENIA ZAWODOWEGO
1 6 7
„stan, który krystalizuje się powoli, przez dłuższy okres przeżywania
ciągłego stresu i angażowania całej energii życiowej i który w końco−
wym efekcie wywiera negatywny wpływ na motywację, przekonania
i zachowanie”.
Aronson i inni (1983), którzy wprowadzili pojęcie wypalenia zawo−
dowego do niemieckiej dyskusji fachowej, rozumieją je jako stan psy−
chiczny, „często występujący u ludzi, którzy pracują z innymi (przede
wszystkim, ale nie tylko, w zawodach polegających na niesieniu pomo−
cy) i którzy w swych relacjach z klientami lub pacjentami, przełożony−
mi lub kolegami są stroną dającą. Na ten stan składa się wiele obja−
wów: Człowiek ogólnie czuje się dość kiepsko, czuje się wyczerpany
emocjonalnie, psychicznie i fizycznie. Ma poczucie bezradności i braku
perspektyw, nie jest w stanie emocjonować się pracą i brakuje mu rado−
ści życia. Wypalenie zawodowe najczęściej nie jest konsekwencją spo−
radycznych traumatycznych zdarzeń, lecz następującym powoli wy−
niszczaniem psychicznym”.
Christina Maslach (1985), znana badaczka syndromu wypalenia za−
wodowego w Stanach Zjednoczonych, również dostrzega w wypaleniu
wzmiankowany przez Aronsona i innych (1983) element wyczerpania,
jednak w swej definicji pojęcia idzie nieco dalej. Dla niej wypalenie
jest „syndromem, na który składają się wyczerpanie emocjonalne, de−
personalizacja i obniżenie oceny własnych dokonań zawodowych. Syn−
drom ów może występować u osób, które pracują z innymi, balansując
na granicy swojej wydolności (Maslach, Liter, 2001). Wyczerpanie
emocjonalne dotyczy poczucia przeciążenia emocjonalnego i znaczne−
go uszczuplenia posiadanych zasobów energetycznych na skutek kon−
taktów z innymi. Depersonalizacja wiąże się natomiast z negatywnym,
nierzadko wręcz bezdusznym, a w najlepszym razie nazbyt obojętnym
reagowaniem na innych ludzi będących odbiorcami pomocy danej oso−
by [...]. Zaś obniżona ocena dokonań własnych odnosi się do radykal−
nego spadku poczucia swoich kompetencji i utraty przeświadczenia
o możliwości odnoszenia sukcesów w pracy z ludźmi. Wiąże się to
również z negatywną samooceną” (Maslach, 1985).
Z prezentowanych definicji wynika, że „mianem wypalenia okre−
ślany jest stan charakteryzujący się frustracją i wyczerpaniem, poja−
wiający się u osób, które w pracy intensywnie zajmują się innymi, po−
święcając temu tak wiele energii psychicznej i fizycznej, że nie mają
już siły i motywacji do kontynuowania swojej pracy z dotychczaso−
wą intensywnością” (Buchka, Hackenberg, 1987). Lista cech stworzo−
na na podstawie tez obu autorów (zestawienie 8) została przez nich
Cechy
wypalenia
1 6 8
STRES, MOBBING I WYPALENIE ZAWODOWE
opracowana z uwzględnieniem głównej cechy, jaką jest wyczerpanie,
i podzielona na trzy jego kategorie proponowane przez Aronsona
(Aronson 1983).
Zestawienie 8. Główna cecha – wyczerpanie (Buchka, Hackenberg, 1987; Aronson inni, 1983)
Kategoria 1: Wyczerpanie fizyczne
chroniczne zmęczenie
osłabienie
podatność na wypadki
napięcie i kurcze w obrębie mięśni szyi i ramion
bóle pleców
zmiana zwyczajów żywieniowych
zmiana wagi ciała
zwiększona podatność na przeziębienia i infekcje wirusowe
zaburzenia snu
koszmary senne
zwiększone przyjmowanie leków lub konsumpcja alkoholu w celu zniwelowania wyczerpania fizycznego
Kategoria 2: Wyczerpanie emocjonalne
uczucie bezradności
uczucie beznadziejności i braku perspektyw
niepohamowany płacz
dysfunkcje mechanizmów kontroli emocji
uczucie rozczarowania
poczucie pustki emocjonalnej
pobudliwość
uczucie pustki i rozpaczy
uczucie osamotnienia
uczucie zniechęcenia
ogólny brak chęci do działania
Kategoria 3: Wyczerpanie psychiczne
negatywne nastawienie do pracy
negatywne nastawienie do życia, przesyt
wykształcenie nastawienia dezawuującego klientów (cynizm, lekceważenie, agresja)
utrata szacunku do siebie
poczucie własnej nieudolności
poczucie niższej wartości
zerwanie kontaktów z klientami i kolegami
Koncentracja i intensywność poszczególnych cech mogą być różne i zależą od czynników indywidualnych bądź sytuacyjnych.
brak energii
uczucie przygnębienia
negatywne nastawienie do siebie
SYNDROM WYPALENIA ZAWODOWEGO
1 6 9
Jak powstaje syndrom wypalenia zawodowego?
Syndrom wypalenia zawodowego rozwija się w wyniku źle zrównowa−
żonych wzajemnych oddziaływań między tym, czego otaczający świat
wymaga od danej osoby, a jej zdolnością do znoszenia obciążeń (Marx,
1996). Przy czym zależy to również od indywidualnych umiejętności
prawidłowego gospodarowania własną energią i dbania o regenerację
sił. Wypalenie jest procesem, który rozwija się powoli i zakrada cicha−
czem. Pierwsze sygnały ostrzegawcze nie są zwykle dostrzegane lub są
błędnie interpretowane. Aby móc się wypalić, trzeba najpierw płonąć
żądzą działania, zapalić się do czegoś.
Postawy typowe dla osób zagrożonych wypaleniem zawodowym:
Zaburzenie
równowagi
Cechy osób
z grupy
podwyższonego
ryzyka
angażowanie się w pracę całym sercem,
duże oczekiwania względem własnej osoby,
negowanie własnych granic obciążenia,
spychanie na dalszy plan osobistych potrzeb i interesów,
dobrowolne i chętne przejmowanie nowych obowiązków i zadań.
Na początku człowiek postrzega ten proces w kategoriach osobistego
zysku; każdemu przecież dobrze robi poczucie bycia potrzebnym.
W stadium początkowym człowiek jest jeszcze niezwykle efektywny
i wydajny, co z kolei natychmiast zostaje dostrzeżone i wykorzystane
przez otaczających go ludzi. W konsekwencji jest obarczany wciąż no−
wymi zadaniami. Łatwo go na nie skusić pochwałami. Jeśli pochwały
i uznanie się kończą albo fizyczny i psychiczny wysiłek przez dłuższy
czas przekracza indywidualne granice obciążenia, to powstaje ryzyko
wypalenia zawodowego. Zachwiana zostaje równowaga między pono−
szonym nakładem pracy a satysfakcją życiową (Krumpholz−Reichel,
2002). Mimo intensywnej pracy mogą się wówczas nasilać niepowo−
dzenia i krytyczne uwagi, a w końcowym efekcie zanika również sza−
cunek dla osobistego zaangażowania.
W procesie powstawania syndromu wypalenia zawodowego można
wyróżnić różne jego stadia (Freudenberger, North, 2002):
Stadia
wypalenia
Stadium 1
. Przymus ciągłego udowadniania własnej wartości. Chęć
wydajnej pracy i żądza czynu przekształcają się w przy−
mus efektywnego działania z uwagi na zbyt duże oczeki−
wania względem własnej osoby. Zmniejsza się gotowość
1 7 0
STRES, MOBBING I WYPALENIE ZAWODOWE
do akceptowania własnych ograniczeń i możliwości. Klu−
czowym momentem jest dostrzeżenie cienkiej granicy
między dążeniem do efektywnego działania a wewnętrz−
nym przymusem własnej efektywności i samodzielne
ustalenie własnego tempa pracy i tempa życia.
Stadium 2
. Wzrost zaangażowania w pracę. Nasila się poczucie, że
trzeba wszystko robić samemu, by udowodnić własną
wartość. Delegowanie zadań postrzegane jest jako uciąż−
liwe i czasochłonne, a czasami traktowane w kategoriach
zagrożenia dla własnej niezbędności. W tym stadium
ważne jest ćwiczenie umiejętności delegowania zadań.
Stadium 3
. Zaniedbywanie własnych potrzeb. Chęć odprężenia, przy−
jemnych kontaktów społecznych i temu podobne zaczy−
nają być coraz mocniej spychane na dalszy plan, nasila
się poczucie, że w ogóle już się nie ma takich potrzeb,
w tym również potrzeb seksualnych. Nierzadko dochodzi
do nadużywania alkoholu, nikotyny, kofeiny, ale również
tabletek nasennych, ponieważ najpóźniej w tym stadium
pojawiają się zaburzenia snu.
Stadium 4
. Zaburzona proporcja między potrzebami wewnętrznymi
a zewnętrznymi wymogami, tak zwanymi przymusami,
skutkuje utratą dużej ilości energii, a wreszcie jej wyczer−
paniem. Zaczynają się pojawiać niewłaściwe zachowania,
na przykład niepunktualność, mylenie terminów spotkań
i tym podobne. W tym stadium ważne jest to, by nie tłu−
maczyć niewłaściwego zachowania wyłącznie przeciąże−
niem, lecz dostrzegać swój udział w nasilającym się pro−
cesie utraty energii.
Stadium 5
. Przewartościowanie. Percepcja zostaje zmącona, a zmysł
postrzegania mocno przytępiony. Zmienia się kolejność
priorytetów, kontakty społeczne postrzegane są jako ob−
ciążenie, ważne cele życiowe są dezawuowane i przewar−
tościowywane. Reaktywowanie wcześniejszych przyjaźni
może w tym stadium pomóc w uświadomieniu sobie te−
go, że zaszła w nas zmiana, i w cofnięciu dokonanego ne−
gatywnego przewartościowania.
Stadium 6
. Aby móc dalej żyć, człowiek musi zastosować mechanizm
wyparcia w konfrontacji z pojawiającymi się problemami.
Wyparcie jest już w tym stadium życiowo ważne, jeśli
chce się nadal funkcjonować. Symptomami takiego stanu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]