Symbolika oka w Mezopotamii, archeo, Bliski Wschód
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Justyna Ko
œ
miæska
Symbolika oka w staro¿ytnej
Mezopotamii
WstŒp
——————————————————————————————————————
Oczy maj„ niezwyk‡e w‡a
œ
ciwo
œ
ci ze wzglŒdu na swoje funkcje. Patrz„c naj-
pe‡niej odbieramy to, co nas otacza. DziŒki oczom mo¿liwa jest kontrola
istniej„cego stanu
œ
wiata, jego poznanie i nawi„zanie z nim bezpo
œ
redniego
kontaktu. Oczy s„ nie tylko zwierciad‡em duszy, jak pisali poeci doby ro-
mantyzmu, ale te¿ drog„ prowadz„c„ do wnŒtrza cia‡a i w za
œ
wiaty. W wie-
lu cywilizacjach i kulturach, zar
ó
wno staro¿ytnych, jak i nam wsp
ó
‡czes-
nych, podkre
œ
la siŒ znaczenie najwa¿niejszego ze zmys‡
ó
w cz‡owieka, nie
tylko na p‡aszczy
Ÿ
nie czysto fizycznej, ale te¿ magicznej. Oczy pe‡ni„ fun-
kcjΠmedium, przez kt
ó
re do
œ
wiata przenikaj„ bogowie, demony, czarowni-
ce i wszelkie moce nieprzychylne
–
wrŒcz niebezpieczne [Kowalski 1998].
Fenomen polegaj„cy na kojarzeniu z oczami nadprzyrodzonych mocy wy-
stŒpowa‡ (i wystŒpuje) w wielu kulturach odleg‡ych od siebie w czasie i
przestrzeni. Objawia siŒ on pod postaci„ przer
ó
¿nych zwyczaj
ó
w. Na przy-
k‡ad ludy syberyjskie, u kt
ó
rych wa¿n„ rolŒ odgrywa‡ kult nied
Ÿ
wiedzia, po
zabiciu zwierzŒcia wyjmowa‡y z jego g‡owy oczy i zawiniŒte w korŒ
brzozow„ uroczy
œ
cie chowa‡y w dziuplach drzew. Polinezyjczycy z kolei
zjadali oczy wroga w przekonaniu, ¿e zdobŒd„ w ten spos
ó
b energiŒ zwan„
mana [Kowalski 1998:383].
Szczeg
ó
lnie rozpowszechniona jest obawa przed "urocznymi" oczami,
mog„cymi zniszczy
æ
cz‡owieka, zwierzŒ, zasiewy (por. ros. sg‡azit
’
, "zg‡a-
dzi
æ
", co wywodzi siŒ od g‡az, "oko"). Urok mo¿na rzuci
æ
na ka¿d„, nawet
najdrobniejsz„ rzecz: chleb, mleko, studniŒ; sparali¿owa
æ
ka¿d„ czynno
Ͼ
, a
tak¿e zada
æ
rany i wywo‡a
æ
wrzody. Dlatego pamiŒtaj„c o stale gro¿„cym
niebezpieczeæstwie nale¿y by
æ
dobrze zabezpieczonym. R
ó
¿ne kultury znaj„
na to wiele magicznych sposob
ó
w. Najprostsz„ technik„ apotropaiczn„ jest
unikanie zetkniŒcia z kim
œ
, kto ma z‡e spojrzenie, posiadanie pewnych
przedmiot
ó
w, amulet
ó
w, wykonywanie okre
œ
lonych gest
ó
w, czy wypo-
wiadanie magicznych formu‡ek.
W
œ
wiecie islamu, do kt
ó
rego w dalszej czŒ
œ
ci mojej pracy bŒdŒ siŒ jesz-
cze odwo‡ywa
æ
, przed z‡ym okiem chroni„ tkaniny lub
œ
ciany malowane
22
———
tak, aby na czarnym tle powstawa‡y "bia‡e oczka". CzŒsto stosuje siŒ tak¿e
zasadŒ "oko przeciw oku", daj„c„ ochronŒ temu, kto posiada jaki
œ
przed-
miot z wizerunkiem oka. Uroczne mog„ by
æ
oczy, kt
ó
re w jaki
œ
spos
ó
b od-
biegaj„ od standardu, na przyk‡ad zbyt przenikliwe, o odmiennym kszta‡cie,
dziwnie zabarwione lub o kolorach mieszanych. Dla wszystkich lud
ó
w o innej
ni¿ bia‡a sk
ó
rze oczy niebieskie lub zielone s„ znamieniem obco
œ
ci, gdy¿
wystŒpuj„ rzadko. W Europie za
œ
szczeg
ó
lnie obawiano siΠoczu czarnych.
Przytaczam tutaj kr
ó
tk„ charakterystykŒ dotycz„c„ sposobu postrzegania
oka i jego dzia‡ania w szerszym kontek
œ
cie kulturowym, gdy¿ bez wzglŒdu
na zasiŒg czasowy i przestrzenny ma ono wiele cech wsp
ó
lnych. Nie bŒdzie
przesad„ stwierdzenie, ¿e wierzenia, przes„dy i obyczaje zwi„zane z po-
strzeganiem oczu s„ obecne w prawie ka¿dej cywilizacji i kulturze, bez tru-
du mo¿na je odnale
Ÿæ
w Polinezji, na Syberii, w Afryce, czy Europie.
Poni¿ej postaram siŒ przedstawi
æ
bogat„ symbolikŒ oczu na staro¿ytnym
Bliskim Wschodzie, g‡
ó
wnie w Mezopotamii, sk„d pochodz„ jedne z pierw-
szych
œ
lad
ó
w przypisywania oku magicznego czy religijnego znaczenia:
przedstawienia na malowanej ceramice z okresu Halaf, a wiŒc z I po‡. VI
tys. p.n.e. [Bieliæski 1985:238].
W Jerychu z okresu neolitu preceramicznego (ok. 7500 p.n.e.) niekt
ó
re
znalezione pod pod‡ogami dom
ó
w czaszki mia‡y w oczodo‡ach muszle kauri
lub innych miŒczak
ó
w, co wskazuje na istnienie ju¿ w tym czasie jakiego
œ
magicznego znaczenia przypisywanego oczom. NajwiŒcej przyk‡ad
ó
w
symboliki oczu spotykamy w Mezopotamii na prze‡omie IV i III tys. (okres
Uruk, D¿emdet Nasr i wczesnodynastyczny). Podobnie szeroki jest zasiŒg
terytorialny, obejmuj„cy bez ma‡a ca‡y Bliski Wsch
ó
d (MezopotamiŒ,
p
ó
‡nocn„ SyriŒ, PalestynŒ, AnatoliŒ oraz Iran). Opieraj„c siŒ na materia‡ach
ikonograficznych i tekstowych poka¿Œ, jak czŒsto symbol oka wystŒpuje w
bliskowschodniej sztuce, religii i magii.
Idole oczne
–
interpretacja
——————————————————————————————————————
Grup„ zabytk
ó
w stanowi„c„ punkt wyj
œ
ciowy do moich rozwa¿aæ jest zbi
ó
r tzw.
idoli ocznych znalezionych w
œ
wi„tyni z IV tys. w Tell Brak w dolinie Chaburu.
Odkrycie to, dokonane w 1937 roku przez Maxa Mallowana, jest wyj„tkowe i
unikatowe.
Œ
wi„tynia z p
óŸ
nego okresu D¿emdet Nasr (ok. 3000 p.n.e.) ze
wzglŒdu na cechy, kt
ó
re om
ó
wiŒ dalej, nazwana zosta‡a
Œ
wi„tyni„ Oczu
23
———
[Mallowan 1947:1
–
259]. Pod ni„ odkryto setki tysiŒcy przedmiot
ó
w, z kt
ó
rych
najciekawszymi s„ niewielkich rozmiar
ó
w idole o olbrzymich oczach.
Œ
wi„tynia Oczu nawi„zuje pewnymi cechami do
œ
wi„tyæ z po‡udnia
Mezopotamii. Zosta‡a zbudowana na platformie, a jej
œ
ciany zorientowano
wed‡ug stron
œ
wiata. Sk‡ada‡a siŒ z trzech g‡
ó
wnych czŒ
œ
ci.
Œ
ciany
sanktuarium, najwiŒkszego i najbardziej bogato zdobionego pomieszczenia
w
œ
wi„tyni, by‡y dok‡adnie dwa razy d‡u¿sze od jego szeroko
œ
ci (18
×
9 m).
O‡tarz znajdowa‡ siŒ naprzeciwko podw
ó
jnego wej
œ
cia. Po obu stronach
œ
wi„tyni znajduj„ siŒ dodatkowe pomieszczenia interpretowane jako maga-
zyny. Na szczeg
ó
ln„ uwagŒ zas‡uguje dekoracja sanktuarium, kt
ó
ra wyra
Ÿ
-
nie nawi„zuje do sumeryjskich wzorc
ó
w. ZewnŒtrzne lico p
ó
‡nocnej
œ
ciany
by‡o zdobione kolorow„, sto¿kow„ mozaik„, a wewnŒtrzne rozetami z bia-
‡ego marmuru, czarnego ‡upku i czerwonego wapienia.
Bardzo ciekawym znaleziskiem by‡ znajduj„cy siŒ w koæcu celli o‡tarz
lub podium. Zbudowany zosta‡ z miniaturowych cegie‡ek Riemchien i by‡
dekorowany z trzech stron fryzem z‡o¿onym z trzech pasm: niebieskiego
wapienia, zielonego ‡upku i bia‡ego marmuru. Fryz opasywa‡a szeroka na 2
cm z‡ota ta
œ
ma, kt
ó
r„ przymocowano do drewnianego pod‡o¿a za pomoc„
srebrnych gwo
Ÿ
dzi o z‡otych g‡
ó
wkach. Ten bogato dekorowany fragment
panelu jest pierwszym tego rodzaju w Mezopotamii zachowanym komplet-
nie. Do innych ciekawych zabytk
ó
w ze
Œ
wi„tyni Oczu nale¿y fragment mie-
dzianego panelu, na kt
ó
rym repusowany zosta‡ wz
ó
r przedstawiaj„cy oko,
oraz naturalnej wielko
œ
ci kamienne oko, znalezione na pod‡odze przylega-
j„cej do podium i najprawdopodobniej nale¿„ce do jakiego
œ
pos„gu.
Powy¿sze znaleziska wskazuj„, ¿e sanktuarium to by‡o po
œ
wiŒcone b
ó
s-
twu zwi„zanemu z symbolik„ oczu. Wizerunek tego b
ó
stwa sta‡ by
æ
mo¿e
na opisanym ju¿ podium.
PrzejdŒ teraz do wspomnianych ju¿ idoli ocznych, znalezionych w
Szarej
Œ
wi„tyni, starszej od
Œ
wi„tyni Oczu i oddzielonej od niej jedn„ war-
stw„. Nazwa jej pochodzi od koloru cegie‡, z kt
ó
rych zosta‡a zbudowana.
Nie posiadamy jej dok‡adnego planu ze wzglŒdu na liczne wkopy rabusi
ó
w.
Mimo niewielkiej mi„¿szo
œ
ci tej warstwy (ok. 60 cm), wydobyto z niej im-
ponuj„c„ ilo
Ͼ
zabytk
ó
w. Nale¿a‡y do nich: alabastrowe g‡owy o du¿ych
oczach, amulety rze
Ÿ
bione w serpentynie, wapieniu, gipsie i ko
œ
ci, wiernie
oddaj„ce przedstawienia r
ó
¿nych zwierz„t, pieczŒcie cylindryczne, setki ty-
siŒcy paciork
ó
w i wspomniane ju¿ idole. Niestety, pierwotne po‡o¿enie za-
bytk
ó
w w
œ
wi„tyni nie jest znane. Jak ju¿ zaznaczy‡am, zbi
ó
r ponad 20 tys.
idoli z Tell Brak by‡ odkryciem bez precedensu w archeologii Bliskiego
Wschodu, co dodatkowo utrudnia ich interpretacjŒ.
24
———
Ryc. 1. Typologia idoli ocznych i okularowych z Tell Brak
[Mallowan 1947:pl. LI].
25
———
Z olbrzymiego, dwudziestotysiŒcznego zespo‡u, przetrwa‡o ponad trzysta
kompletnie zachowanych idoli, na kt
ó
rych podstawie M. Mallowan opra-
cowa‡ typologiŒ ca‡ej grupy [Mallowan 1947:198
–
201]. Idole by‡y wyko-
nywane z r
ó
¿nych gatunk
ó
w kamienia, g‡
ó
wnie bia‡ego lub czarnego
alabastru i terakoty. Mia‡y zr
ó
¿nicowan„ wysoko
Ͼ
, od 9 do 143 mm, oraz
grubo
Ͼ
kilku milimetr
ó
w. Posiada‡y p‡askie, ob‡e korpusy (biscuit
–
like
body) z wyd‡u¿on„ szyj„ zwieæczon„ ogromnymi, naturalistycznymi oczami
i wyrazistymi z‡„czonymi brwiami, kt
ó
re pierwotnie wype‡nione by‡y czarn„
lub zielon„ farb„. Korpusy czŒsto by‡y zdobione zygzakowatymi liniami
albo kropkowanym wzorem, a szyjŒ oddziela‡a linia w kszta‡cie V, imi-
tuj„ca prawdopodobnie g
ó
rny brzeg odzie¿y.
Ta kr
ó
tka, wstŒpna charakterystyka pokazuje, jak wielk„ r
ó
¿norodno
œ
ci„
cechowa‡y siŒ idole. Mo¿na w
œ
r
ó
d nich wyr
ó
¿ni
æ
nastŒpuj„ce grupy:
Typ I (tzw. standardowy, standard type)
–
idole z dwoma naturalistycz-
nymi oczami i z‡„czonymi brwiami. Do niego nale¿y prawie 90% wszyst-
kich znalezionych okaz
ó
w (ryc. 1, nr 3
–
12; 16
–
18, 24; 25).
Typ II (tzw. standardowy
–
dekorowany, decorated
–
standard type)
–
cia‡a
idoli zdobione przez zygzakowate linie i kropki. Zdobienia te interpretuje
siŒ jako schematyczne przedstawienie odzie¿y i bi¿uterii (ryc. 1, nr 52
[sp
ó
dniczka], 23 [naszyjnik]).
Typ III (tzw. wielokrotny, multiple idols type)
–
zawiera przyk‡ady o trzech
(ryc. 1, nr 22), czterech (nr 19
–
21), a nawet o sze
œ
ciu oczach. Do tego typu
nale¿„ przedstawienia par (by
æ
mo¿e m„¿ i ¿ona), rzadziej tr
ó
jek.
Typ IV (tzw. matka z dzieckiem, mother and child idols)
–
wygrawerowane
na przedzie przedstawienia jednego lub dw
ó
ch mniejszych idoli (ryc. 1, nr
40
–
41). AnalogiΠdla typ
ó
w III i IV mog„ stanowi
æ
idole z Anatolii (ryc. 2).
Typ V (tzw. idole z nakryciem g‡owy, idols wearing headgear)
–
idole tego
typu stanowi„ zaledwie 5% ca‡ego zbioru. Nakrycia g‡
ó
w s„ r
ó
¿norodne,
niekt
ó
re przypominaj„ sto¿kowate polosy lub turbany (ryc. 1, nr 35
–
37),
inne s„ p‡asko zakoæczone (nr 45) lub dwudzielne z krenelacj„ przypo-
minaj„c„ korony lub tiary (nr 46). Przewa¿nie s„ zdobione geometrycznymi
wzorami uk‡adaj„cymi siŒ w faliste linie. Cia‡a idoli nosz„cych nakrycia
g‡owy nigdy nie s„ zdobione.
Typ VI (tzw. idole okularowe, spectacle
–
topped idols)
–
ten typ zasadniczo
r
ó
¿ni siŒ od poprzednich. Idole okularowe zamiast oczu maj„ przebite na
wylot okr„g‡e otwory o niewielkich w stosunku do reszty cia‡a rozmiarach.
Ponadto nie maj„ one zaznaczonej szyi (ryc. 1, nr 1, 2, 26
–
34).
[ Pobierz całość w formacie PDF ]