Systemy gwarantowania deozytów w Afryce i na Bliskim Wschodzie - Bezpieczny Bank 1(26) 2005, Bankowość islamska
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Ryszard Bartkowiak
SYSTEMY GWARANTOWANIA DEPOZYTÓW
W AFRYCE I NA BLISKIM WSCHODZIE
Przedmiotem opracowania są systemy gwarantowania depozytów w Afryce i na
Bliskim Wschodzie. Jest to region rozległy, składający się z trzech części:
• Bliskiego Wschodu, który obejmuje Izrael oraz 12 państw arabskich na konty
nencie azjatyckim (w tym Autonomię Palestyńską);
• Afrykę Północną położoną na północ od Sahary (wraz z częścią tej pustyni),
wcałości należącą do świata arabskiego (5 państw);
• Afrykę na południe od Sahary (również z częścią pustyni), dalej zwaną Afryką
Subsaharyjską (48 państw).
Afryka Północna tworzy łącznik pomiędzy dwoma pozostałymi częściami. Hi
storycznie i kulturowo jest ona bliższa Bliskiemu Wschodowi, niemniej jednak jej
związki z resztą kontynentu afrykańskiego są na tyle długotrwałe, że – mimo barie
ry pustyni – zdołały tam przeniknąć bliskowschodnie wpływy, przede wszystkim
religia muzułmańska, a także pewne instytucje gospodarcze
1)
. Dotychczas jedynie
wAfryce Północnej nie powstały systemy gwarantowania depozytów.
1. Afryka Subsaharyjska
1.1. Krótka historia pieniądza i bankowości w Afryce Subsaharyjskiej
Dzieje gospodarcze Afryki Subsaharyjskiej nie są powszechnie znane, w przeci
wieństwie do dziejów innych części świata. Dlatego na początku zostanie pokrótce
omówiona historia pieniądza i bankowości tego regionu, by można się było przeko
1)
Literatura dotycząca związków między Afryką Północną a Afryką na południe od Sahary
jest bogata. Również autor tego opracowania podjął to zagadnienie w książce: R. Bartko
wiak,
Nature, Human Population and Output Produced
, SGH, Warszawa 2003, rozdz. 8.
1(26)/2005
103
103
103
Bezpieczny Bank
nać, z jakich tradycji może on czerpać, a także dostrzec jedno ze źródeł jego obecnej
sytuacji, która nie wydaje się szczególnie dobra. W okresie przed pojawieniem się
wpływów arabskich w Afryce Wschodniej oraz wpływów europejskich w Afryce Za
chodniej najwyżej gospodarczo rozwinięty był region Sudanu, rozciągający się od
Oceanu Atlantyckiego do Wyżyny Abisyńskiej, na północy dochodzący do Sahary,
ana południu do granicy lasów tropikalnych. W regionie tym powstały liczne pań
stwa, które w szerokim stopniu były zaangażowane w handel transsaharyjski. Ami
mo to ani w nich, ani tym bardziej w innych częściach Afryki położonych dalej na
południe nie powstał własny pieniądz, który by służył jako powszechnie akceptowa
ny miernik wartości i pośrednik wymiany, nie wspominając o trzeciej funkcji – środ
ka tezauryzacji, na której opiera się istnienie banków. Nie znaczy to, oczywiście, że
pieniądza w ogóle nie było. Od XI wieku stosowano różnego rodzaju pieniądz meta
lowy – złoto, miedź czy nawet żelazo. Obok niego do celów płatniczych używano
soli
2)
. Nie miały one jednak szerokiego zasięgu, a z upływem czasu zaczął je wypierać
szczególnego rodzaju pieniądz, jakim były niewielkie muszle kauri, sprowadzane
zMalediwów przez Bliski Wschód i Afrykę Północną
3)
. Do początku XIX wieku muszle
te zdominowały transakcje handlowe w znacznej części kontynentu. Nie trzeba do
dawać, jak niskiej jakości był to pieniądz, gdy weźmie się pod uwagę materiał, zktó
rego był wykonany.
Chociaż muszle kauri były dominującym środkiem płatniczym, w części Afryki
występowała jeszcze inna forma pieniądza – niewolnicy
4)
. Warto o tym wspomnieć,
by zrozumieć specyfikę afrykańskich „finansów”. Niewolnicy jako pieniądz szerokie
zastosowanie mieli w emiracie Sokoto, który rozwinął się na początku XIX wieku,
obejmując większą część dzisiejszej Nigerii i krajów z nią graniczących (gdzie obec
nie istnieją niektóre z afrykańskich systemów gwarantowania depozytów). Gdy na
początku XX wieku emirat stał się brytyjskim protektoratem, pojawił się niezwykły
problem. Brytyjczycy znacznie rozszerzyli zakres transakcji handlowych, do któ
rych obsługi konieczny był pieniądz, a to wzmogło zapotrzebowanie na niewolni
ków. Nic dziwnego, że – nim wprowadzono pieniądz o rodowodzie europejskim –
występował silny opór przeciwko zniesieniu niewolnictwa, do czego dążyły władze
brytyjskie
5)
.
2)
M. Małowist,
Wielkie państwa Sudanu Zachodniego w późnym średniowieczu
. PWN, War
szawa 1964, s. 258 i 337–338 oraz A. Hopkins,
An Economic History of West Africa
. Long
man, London 1973, s. 67–68.
3)
A. Hopkins, op.cit. oraz R. Law,
Finance and Credit in PreColonial Dahomey
, w:
Credit,
Currencies and Culture. African Financial Institutions in Historical Perspective
, red.
E.Stiansen i J. Guyer. Nordiska Afrikainstitutet, Uppsala 1999.
4)
J. Hogendorn,
Slaves as Money in the Sokoto Caliphate
, w:
Credit, Currencies…
, op.cit.
oraz J. Webb Jr.,
On Currency and Credit in the Western Sahel, 1750–1850
, w:
Credit,
Currencies…
, op.cit. Jedną z form pieniądza był dorosły niewolnik płci męskiej, którego
można było wyeksportować do Indii Zachodnich (na Karaiby); z tego względu nosił on
nazwę monety indyjskiej (
pièce d’Inde
).
5)
Inna sprawa, że to właśnie Brytyjczycy, w niechlubnym okresie swej historii, w najwięk
szym stopniu przyczynili się do rozwoju handlu niewolnikami w Afryce, zwłaszcza Zachod
niej.
104
1(26)/2005
104
104
1(26)/2005
1(26)/2005
Z doświadczeń zagranicznych
Ze względu na stosunkowo słaby rozwój stosunków handlowych oraz brak pie
niądza doskonale podzielnego i powszechnie akceptowanego jako środek płatniczy
nie doszło w Afryce Subsaharyjskiej do ukształtowania się instytucji kredytowych,
w tym banków. Co prawda na południu obecnej Nigerii, zamieszkanej przez ludy
Joruba oraz Ibo, powstały instytucje, które oferowały kredyt, służyły one jednak nie
tyle rozwijaniu handlu bądź innej działalności gospodarczej nastawionej na ko
rzyść (zysk), lecz wzajemnej pomocy
6)
. Pieniądz we współczesnym rozumieniu (tj.
papierowy i kredytowy) oraz banki pojawiły się w Afryce Subsaharyjskiej na przeło
mie XIX i XX wieku, gdy większość kontynentu została podzielona jako kolonie
iprotektoraty pomiędzy państwa europejskie. Pierwsze banki były z afrykańskiego
punktu widzenia własnością zagraniczną, zorganizowaną i zarządzaną przez obco
krajowców. Afrykańczycy niemal nie mieli z nimi styczności. Gdy po 1960 roku –
zwanym „rokiem Afryki”, gdyż 17 państw uzyskało wtedy niepodległość – Afryka
składała się w większości z suwerennych państw, nie było ani afrykańskich ban
ków, ani wykwalifikowanych kadr, zwłaszcza mogących pełnić funkcje kierownicze.
Banki zagraniczne kredytowały głównie transakcje eksportowe, a nie były zaintere
sowane kredytowaniem lokalnych przedsięwzięć rozwojowych
7)
. W tej sytuacji na
czelnym zadaniem było stworzenie banków krajowych, zwanych również lokalny
mi (
local banks
).
Konieczność szybkiego stworzenia narodowych (choć w przypadku Afryki Sub
saharyjskiej trudno jest mówić o narodach w europejskim rozumieniu) sektorów
bankowych sprawiła, że na samym początku popełniono trzy błędy, których następ
stwa są odczuwalne do dziś:
• po pierwsze, bardzo niskie były wymogi kapitałowe, ponieważ w państwach afry
kańskich nie było wystarczających środków mogących mieć zastosowanie jako
kapitał;
• po drugie, pewnymi środkami dysponował jedynie skarb państwa, dlatego pierw
sze banki były w większości państwowe;
• po trzecie, ponieważ banki państwowe z założenia powinny działać na rzecz do
bra ogólnego, nie zatroszczono się o odpowiedni nadzór bankowy.
Okazało się, że banki państwowe – właściwie niekontrolowane – były poddawa
ne różnego rodzaju naciskom, zwłaszcza politycznym. Czasami, jak w Kenii, nazy
wało się je bankami politycznymi (
political banks
). Gromadziły one depozyty głów
nie z sektora publicznego, po czym kredytowały przedsięwzięcia polityków. Ich przy
datność dla gospodarki była niewielka, a czasami wręcz jej szkodziły.
Dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych oraz na początku dziewięćdziesiątych
XX wieku przystąpiono w państwach afrykańskich do zasadniczych zmian. Celem
było silniejsze przyciągnięcie depozytów podmiotów prywatnych, w tym ludności,
oraz zwiększenie zakresu kredytowania przedsięwzięć sektora prywatnego. Zmia
6)
R. Law, op.cit, s. 33–34.
7)
M. Brownbridge i C. Harvey,
Banking in Africa. The Impact of Financial Sector Reform
since Independence
. Africa World Press, Trenton (New Jersey) – Asmara 1998, zwłaszcza
rozdz. 1.
1(26)/2005
105
105
105
Bezpieczny Bank
ny te – zwane reformami, choć ze względu na efekty nie zawsze nimi były – obej
mowały:
• dopuszczenie kapitału prywatnego do bankowości, czyli zezwolenie na zakła
danie prywatnych banków;
• wzmocnienie nadzoru bankowego;
• w niektórych przypadkach – stworzenie instytucji gwarantowania depozytów.
Jako alternatywa dla banków funkcjonujących według reguł wypracowanych
wEuropie pojawiły się banki islamskie. W Afryce powstały one w Sudanie, w któ
rym stanowiły zasadniczy element sanacji sektora bankowego (pierwszy bank is
lamski powstał w Egipcie w 1963 roku). O zjawisku tym należy wspomnieć, gdyż
wbankowości islamu (
Islamic banking
) inaczej traktuje się zagadnienie gwaranto
wania depozytów
8)
.
1.2. Obecnie funkcjonujące systemy gwarantowania depozytów
W Afryce na południe od Sahary funkcjonuje pięć systemów gwarantowania
depozytów, do których należy 10 państw. Są one następujące:
• Nigeria;
• Kamerun, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo, Republika Środkowoafrykańska
i Czad, zwane dalej skrótowo Afryką Środkową – mające system wspólny;
• Kenia, Tanzania i Uganda, w których są oddzielne systemy, przy czym państwa
te tworzą unię gospodarczą i czasami będą łącznie oznaczane jako Afryka Wschod
nia.
Łatwo spostrzec, że występują tu dwa zgrupowania terytorialne. Pierwsze znich
to Nigeria i Afryka Środkowa. Nigeria graniczy z Kamerunem oraz – przez Jezioro
Czad – z krajem o takiej samej nazwie jak jezioro. Drugie tworzą Kenia, Tanzania
iUganda, które stykają się ze sobą na Jeziorze Wiktorii.
Dotychczas nie powstał system gwarantowania depozytów w Republice Połu
dniowej Afryki, która ma największą gospodarkę w regionie (wytwarza się tu ponad
46% produktu brutto całej Afryki). Choć takiej instytucji nie ma, to jednak rząd
wypłaca tzw. drobnym deponentom środki w przypadku upadłości banku. W marcu
2002 roku grupa robocza przedstawiła południowoafrykańskiej komisji finansowej
(
Policy Board for Financial Services and Regulation
) propozycję utworzenia oddziel
nej instytucji gwarantującej depozyty
9)
.
Szczególna sytuacja występuje w Sudanie, który jest krajem na pograniczu dwóch
kultur – arabskiej w części północnej i „czarnoafrykańskiej” w południowej. Pań
stwo to, jak wspomniano wcześniej, od 1983 roku wprowadza bankowość islamu na
miejsce bankowości funkcjonującej według wzorca europejskiego
10)
.
8)
Na temat banków islamskich zob. np.: M. AlKaber,
Istota działalności banków islamskich
,
„Bank i Kredyt”, nr 6/2000.
9)
Informacje ze strony internetowej International Association of Deposit Insurers.
10)
E. Stiansen,
Islamic Banking in the Sudan: Aspects of the Laws and the Debate
, w:
Credit,
Currencies…
, op.cit.
106
1(26)/2005
106
106
1(26)/2005
1(26)/2005
Z doświadczeń zagranicznych
Zasadniczym czynnikiem wyróżniającym bank islamski jest zakaz stosowania
procentu, który jest utożsamiany z lichwą (
riba
w języku arabskim). Wynagrodze
nie deponenta stanowi nadwyżka, jaką za sprawą jego pieniędzy wypracuje kredyto
biorca. Innymi słowy, deponent i kredytobiorca tworzą wspólne przedsięwzięcie
irazem ponoszą ryzyko niepowodzenia, tak jak razem dzielą się korzyścią. W tej
sytuacji nie ma mowy o gwarantowaniu depozytów, niemniej jednak władze sudań
skie uznały, że deponent nie powinien ponosić pełnego ryzyka utraty swoich pienię
dzy i w 1996 roku wprowadziły obowiązkowy system gwarantowania depozytów.
Niestety, nic więcej na temat tego systemu autorowi opracowania nie wiadomo.
Jak widać, systemy gwarantowania depozytów w Afryce Subsaharyjskiej są ra
czej wyjątkiem niż regułą. Powstały one w państwach liczących nieco ponad 36%
ludności, w których wytwarza się około 21,5% produktu regionu (tablica 1).
Tablica 1. Udziały państw posiadających systemy gwarantowania depo
zytów w ludności i produkcie krajowym brutto Afryki Subsaharyjskiej
w2003 roku
Kraj
Udział w ludności Udział w PKB
Nigeria
17,72%
8,80%
Kamerun, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo,
Rep. Środkowoafrykańska, Czad
4,86%
5,85%
Kenia, Tanzania i Uganda, w tym:
13,55%
6,70%
Kenia
4,57%
2,52%
Tanzania
5,28%
1,88%
Uganda
3,70%
2,30%
Źródło:
African Development Report 2004
, African Development Bank & Oxford University
Press, Oxford–New York 2004, s. 313–314, obliczenia własne.
W krajach tych w 2003 roku funkcjonowało 41 spośród 100 największych ban
ków regionu, w tym:
• 27 w Nigerii,
• 3 w Afryce Środkowej (2 w Gabonie i jeden w Kamerunie),
• 11 w Afryce Wschodniej (9 w Kenii, po jednym w Tanzanii i Ugandzie)
11)
.
Powstanie systemu gwarantowania depozytów w Nigerii jest dalej opisane bar
dziej szczegółowo. W tym miejscu są pokrótce przedstawione narodziny pozosta
łych systemów.
System gwarantowania depozytów w Afryce Środkowej jest następstwem zda
rzeń politycznych i gospodarczych, które rozpoczęły się na początku XX stulecia.
W1910 roku Francja utworzyła posiadłość pod nazwą Francuskiej Afryki Równiko
wej, którą tworzyły cztery kolonie: Gabon, Kongo Środkowe, UbangiSzari (obecnie
11)
„The Banker”. Supplement:
Banking on Africa
, April 2003, s. 35. W grupie 100 najwięk
szych jest jedynie 7 banków z RPA, ale zajmują one 6 czołowych pozycji.
1(26)/2005
107
107
107
[ Pobierz całość w formacie PDF ]